هنر و معماری قرون وسطی

امپراطوری روم در قرن چهارم به دو بخش شرقی و غربی تقسیم شد - نیمه شرقی حکومت بیزانس را تشکیل داد و سالها به حیات خود ادامه داد و نیمه غربی توسط اقوام کوچنده در شمال و شرق از هم پاشیده شد. سده های بعد از حمله اقوام کوچنده و سقوط امپراطوری روم غربی را قرون وسطی می گویند که حدود ده قرن به طول انجامید. خصوصیات هنر قرون وسطی: بی بهره بودن از تمدن یونان و روم، بی توجهی به هنر صدر مسیحیت، ادامه دادن به سنت های قومی خود، به خدمت گرفتن هنر جهت دین و مذهب، دارا بودن جنبه های تزئینی و آبستره، توجه به روح نه به جسم، نمود هنر بیشتر در اشیا کوچک و قابل حمل و نه در معماری و پیکره سازی، شاهکارهای هنر اقوام مزبور در کتاب آرائی، آمیزش سنت تزئینی با سنت های هنری سرزمین های جنوب اروپا و به خصوص روم. در سرتاسر سرزمین های اروپای غربی حکومت هایی در قرون وسطی به وجود می آیند که از مهمترین آنها بدین ترتیب می توان نام برد:

هنر هیبرنوساکسون (ایرلندی - انگلیسی)

هنر مسیحیت ایرلندی است. بعد از ارسال سفیری از جانب پاپ در قرن پنجم میلادی هنر بومی آنجا محتوای مسیحی می گیرد و شیوه ی هنر هیبرنوساکسون ایجاد می شود. مواجهه بین مسیحیت ایرلندی و آلمانی به طرز جالبی در ترکیب اجزاء و عناصر طراحی صفحات تذهیب کاری شده کتابهای انجیل ساخت ایرلند و انگلستان در فاصله سده های هفتم تا نهم بازتاب یافته است. ویژگی هنر هیبرنوساکسون توانایی و کاربرد آن در تزئین کتاب و ساخت حروف کاپیتال (درشت) و تزئین آنها می باشد. کتاب هایی مانند «دورو»، «لیندسفارن» با تصویر قدیس متی، «کلس» نمونه هائی از این دوران است. هنر این دوران، تخت، خطی و انتزاعی است (تصویر 1).

هنر کارولنژی (شارلمانی)

این شیوه ی هنری توسط پادشاهان شارلمانی در پایان قرن هشتم میلادی به وجود آمد. از نمونه های آن عبارتند از:
معماری: صومعه سن ریکه در شهر سنتولا در شمال فرانسه و بزرگترین صومعه ساخته شده توسط شارلمانیها (تصویر 2) و از دیگر آثار نمازخانه قصر شارلمانی در شهر آخن است.
دستنوشته های مصور: کتاب انجیل شارلمانی: در قبر پادشاه شارلمانی با تصویر قدیس متی - از قدیمی ترین کتاب های به جا مانده به امضای دمیتریوس بیتر (تصویر 3)
انجیل ابو: توسط «ابو اسقف ریمز» با تصویر قدیس متی و به سبک انجیل شارلمانی سفارش داده شده است.
مجسمه سازی: مجسمه های تمام گرد در کارولنژی بسیار کم دیده می شود و تزئینات در نقش برجسته های کوچک بر روی جلد کتاب ها با مواد گرانقیمت مثل طلا و نقره و جواهرات دیگر انجام می گیرد، مثل کتاب انجیل «لیندو» (تصویر 4).

هنر اوتونی

دوران شارلمانی را رنسانس زود هنگام در فرانسه می نامند ولی دیری نپائید و با دشمنی های خانوادگی و خارجیان تجزیه شد و سلسله اوتونی به قدرت رسید.
دستنوشته ها: از نمونه های باقیمانده انجیل «اوتوی - سوم» با طرح های انتزاعی است که تصویر بشارت تولد عیسی به چوپان - از نمونه های خوب تصاویر این کتاب است.
مجسمه سازی: ساخت دربهای با شکوه برنزی ریخته گری شده با تصاویر برجسته برای کلیسای سن میکائیل نظیر تصویر «آدم و حوا از بهشت رانده می شوند» پیش درآمدی است برای ظهور دوباره پیکر تراشی در مقیاس بزرگ در دوره رومانسک (تصویر 5).
نقش برجسته تومای مردد یا شکاک بر روی عاج از شاهکارهای هنر سده های میانه است که به گونه ای حالت گرا و اکسپرسیونستی ترسیم شده است (تصویر 6).
معماری: کلیسای «دیرسن میکائیل» (1031 - 1001.م) این کلیسا در هیلدسهایم آلمان واقع است. و بنائی انتقالی بین سبکهای کارولنژی و رومانسک است که معمار آن فردی کاملاًًً آشنا به شیوه ها معماری روم است (تصویر 7).

هنر و معماری رومانسک (1050 تا 1150.م)

هنر رومانسک

رومانسک اصطلاحی است که نخستین بار در سده نوزدهم برای مشخص کردن ساختمانهائی به کار رفت که مختصر شباهتی به ساختمانهای روم باستان داشته اند. دوران رمانسک دارای جامعه ای است با ترکیبی از احیاء، رقابت و اصلاح طلبی، در اوایل قرون وسطی قدرت کلیسا رو به نقصان گرائید و در حدود 1040.م این افول به نهایت خود رسید. ولی سرانجام با ظهور پاپهای قدرتمند در تاریخ کلیسا نظیر «گریگوری هفتم» (مرگ در 1085.م) و «اوربن دوم» (مرگ در 1099.م) و «اینوسنت سوم» (مرگ در 1216.م) بر این نقصان فائق آمدند و به کلیسا توان تازه ای بخشیدند.
تجدید قوای کلیسا، رفرمهای مذهبی، دستوراتی برای تقوی و رهبانیت، رقابت با تمدن و فن، جدال دولت و کلیسا از جمله خصوصیات این دوره است. همین طور شروع جنگ های صلیبی توسط پاپ اوربن دوم در 1059.م با مسلمانان دیگر رویداد مهم این دوره می باشد.

معماری رومانسک

دارای روحیه ای ابداع گر و تجربه گرا بوده و سبکی بین المللی در آلمان، انگلستان، ایتالیا و بیشتر از همه در فرانسه است. طراحی کلیسا با در نظر گرفتن خصوصیاتی از قبیل: سقف و تغییر سقفهای چوپی به طاقی و شکل نورپردازی فضا و شکل و اندازه پایه ها به منظور دستیابی به فضای بیشتر و گنجایش جمعیت و افزایش نور داخل انجام می شود. از جمله کلیساهای این دوره می توان به این نامها اشاره کرد:
1- کلیسای «سن سرنن»: 1120 - 1108.م به خاطر آتش گرفتن سقف های چوبی از سقف سنگی در ساخت آن استفاده شد، این کلیسا در بورگاندی فرانسه واقع است (تصویر 8).
2- کلیسای «سن آمبروجیو»: 1112 - 1110.م به دستور مقام میلان (سان آمبروز) در میلان ساخته شد.
3- کلیسای «دورم»: 1130 - 1093.م در نورمن انگلستان - کشف اصلاحاتی در معماری برای رفع نقائص بنا از ویژگی های این کلیسا است.
4- کلیسای «سن اتین»: 1068.م اصلاح سقف تیرپوش با سقف طاقی شکل در کان - نورماندی فرانسه.
5- مجموعه کلیساهای «پیزا»: 1272 - 1053 واقع در توسکان ایتالیا شامل تعمیدگاه - کلیسا - برج ناقوس - این کلیسای جامع بسیار بزرگ است که در آن کلیسا سنتهای محافظه کارانه دوران مسیحیت آغازین مورد دقت نظر قرار گرفته است.
6- کلیسای سان مینیاتو آل مونته در فلورانس: 1062.م
7- کلیسای «سن لازار» در بورگاندی
8- کلیسای «لامادلن» در وزله
9- کلیسای «سن پیر» در مواساک
10- کلیسای «اشپایر»: در آلمان که در ابتدا سقفهای چوبی داشته و از سال 1082 سقف تبدیل به طاقهای ضربی و متقاطع می شود.

مجسمه و نقش برجسته رومانسک

به جز چند مجسمه تمام گرد اکثر مجسمه ها نقش برجسته هستند. بلند پروازانه ترین کمپوزیسیون ها و ترکیب بندی ها در نقش برجسته هائی به نام «تیمپانا» شکل گرفته و ساخته می شدند. این نقش برجسته ها بر سر در کلیساهای رومانسک نصب شده اند.
1- نقش برجسته «مواساک»: کلیسای «سن پیر» - قرن 12.م نقش برجسته مسیح در ظهور دوم خویش را نشان می دهد. مسیح پر هیبت و عظمت است (تصویر 9).
2- نقش برجسته «وزله»: در کلیسای «لامادلن» در شهر وزله قرن 12.م با موضوع عروج مسیح و هیئت حواریون.
3- نقش برجسته «اوتن»: با امضای «گیزله برتوس» موضوع روز رستاخیز در کلیسای «سن - لازا» بورگاندی و به سال 1130 میلادی ساخته شده است.

نقاشی رومانسک

نقاشی رومانسک در مقایسه با معماری و یا مجسمه سازی کمتر دیده می شود. آثار باقیمانده بیشتر منطقه ای هستند. در انگلستان - جنوب فرانسه و ایتالیا نقاشی ها تحت تأثیر اوایل مسیحیت و کارولنژی بوده و در شمال فرانسه - اسپانیا و آلمان - کمتر در بند گذشته می باشند. در این مناطق طراحی ها حالتی وحشت زا و بیانی احساسی دارند و در آنها خطوطی پر هیجان و کمپوزیسیون هایی قوی دیده می شوند.

هنر و معماری گوتیک

هنر گوتیک (1150 تا 1550 م)

گوتیک ابتدا در «ایل دو فرانس» در اطراف پاریس شکل می گیرد. علت شکل گیری آن هماهنگی های مذهبی و تجدید قوای پادشاهان فرانسه بود. گوتیک پدیده ای شهری است (برخلاف رومانسک که بیشتر روستایی و در اطراف شهرهای بزرگ پدید آمد) و به هنگام رشد شهرها ایجاد شد، بازتابی از گسترش طبقه متوسط و شکل گیری شهرهای قرون وسطی است. هنر گوتیک با بهره گیری از تجارب صلیبیون که غرب را با فرهنگ بیزانس و اسلام در تماس نزدیک قرار دادند غنی تر شد.

معماری گوتیک

در سال 1140 م «شوژر» رئیس کلیسای «سن دنی» در خارج شهر پاریس تصمیم به تجدید بنای کلیسای خود گرفت. شیوه معماری که تحت نظر وی به اجرا در آمد امروزه شیوه ی گوتیک (در معماری) نامیده می شود.
از جمله ویژگیهای معماری گوتیک: طاق های نوک تیز - پشتبندهای آزاد - پا طاق های دراز و پنجره های رنگین را می توان نام برد.

کلیسای گوتیک:

1- کلیسای «سن دنی» نزدیک پاریس: 1144 - 1140.م از نمونه بناهای گوتیک آغازین
2- کلیسای «نوتردام» در پاریس: 1250 - 1163.م نمای بیرونی قابل توجه سه دروازه بودن یادآور 3 دروازه طاق کنستانتین - [نوتردام یعنی با نوی ما (مریم)] (تصویر 10).
3- کلیسای «آمین»:1225.م در فرانسه - افراط در تزئینات و جزئیات پر زحمت. سایر کلیساهای قرن سیزدهم فرانسه مانند «ریمز - بورگز» و «روئن» نیز از اصول دیزاین آمین پیروی می کنند.
4- کلیسای «سالزبری»: در انگلستان همزمان با کلیسای آمین بنا شده است. کلیساهای انگلیسی گوتیک به دلیل بنا شدن در مناطق روستایی، ظاهری رومانسکی دارند.
5- کلیسای «سانتاکروس»: در فلورانس. قرن سیزدهم. از دیگر بناهای ایتالیا ساختمان شهرداری «پلازاوچیو» در فلورانس است.
6- کلیسای «لائون»: 1205 - 1160.م، این کلیسا علاوه بر دارا بودن ویژگی های رومانسک، تدبیرهائی از کلیسای گوتیک مثل ایجاد طاقهای جناقی و قوسی نوک دار را در خود دارد. از دیگر کلیساهای عصر گوتیک بدین شرح می توان نام برد:
کلیسای شارتر آغاز ساخت 1194.م، کلیسای سنت شاپل 1248 - 1243.م، کلیسای بوده 1272.م، کلیسای رنس 1290 - 1225.م، کلیسای سن مالکو 1514 - 1500.م - که همگی در فرانسه قرار دارند. کلیسای گلاستر 1357 - 1332.م در انگلستان، کلیسای سنت الیزابت 1283 - 1233.م، کلیسای ناومبورگ 1250 - 1260.م در آلمان و کلیسای میلان 1386.م در ایتالیا (تصویر 11).

در ایتالیای اواخر سده سیزدهم روح تازه ای در هنر دمیده می شود. چون این روح جدید همان روح دوره رنسانس نوساخته است (با علم به اینکه ادامه سبک گوتیک است) آوردن اصطلاح گوتیک برای آن کمی گمراه کننده است. هنر ایتالیا در اواخر سده سیزدهم و سده چهاردهم را به عنوان رنسانس آغازین مشخص می سازیم. که در مباحث بعد و در فصل رنسانس به آن می پردازیم.
منبع مقاله :
حسینی، سید رضا، (1348)، هنر و معماری ایران و جهان، تهران: مارلیک، چاپ دوم، (1388)